بریکس (BRICS) نام گروهی از کشورها به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است و عنوان آن کوته‌نوشتی است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی آن کشورها یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی ساخته شده‌است. در ابتدا نام این گروه بریک نام داشت اما پس از پیوستن آفریقای جنوبی، به بریکس تغییر نام یافت. در ۲۴ اوت ۲۰۲۳، مقرر شد که از ۱ ژانویه ۲۰۲۴، شش کشور آرژانتین، اتیوپی، امارات متحده عربی، ایران، عربستان سعودی و مصر به جمع این گروه اضافه شوند.
تاریخچه گروه بریکس
ایدهٔ شکل‌گیری گروهی به نام بریک، در سال ۲۰۰۱ توسط مؤسسه سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس، به منظور پیش‌بینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرت‌های برتر آن در نیم قرن آینده مطرح گردید. جیم اونیل اولین بار نام مخفف این گروه را در سر تیتر یک روزنامهٔ اقتصادی به کار برد. در ۶۱اُمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد وزرای امور خارجهٔ کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین گفتگوهای مقدماتی را آغاز کردند. بعد از این اجلاس، رهبران ارشد بریک، در ۴ نشست دیپلماتیک دیگر (یکاترینبورگ، سائوپائولو، ژاپن و لندن) به منظور محکم ساختن پایه‌های شکل‌گیری این گروه شرکت کردند.
اولین اجلاسیه در گروه بریکس
اولین اجلاسیهٔ گروه بریکس در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۹ در یکاترینبورگ روسیه با حضور لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا، دمیتری مدودف، منموهن سینگ و هو جینتائو به عنوان نمایندگان کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین برگزار گردید.در این اجلاسیه کشورهای عضو بریکس بر موضوعاتی نظیر روش‌های بهبود وضعیت اقتصادی و اصلاح نظام مالی جهان متمرکز گردیدند. همچنین این کشورها در خصوص برقراری روابط پولی و تجاری نزدیک با یکدیگر و ایفای نقش مؤثر و بیشتر در امور اقتصادی جهان به بحث و تبادل نظر پرداختند.
به دنبال نشست یکاترینبورگ، رهبران کشورهای بریکس هشدار دادند که باید در نظام مالی جهان اصلاحاتی صورت بگیرد تا بتواند به یک نظام کارا، مطمئن و باثبات تبدیل شود. هر چند این کشورها منتقد سلطهٔ دلار آمریکایی در نظام رایج ارزی نیستند (موردی که سابقاً روسیه نسبت به آن انتقاد کرده بود) اما در این نشست نگرانی خود را نسبت به کاهش ارزش دلار ابراز کردند.
در ۲۱ مارس ۲۰۱۱ چهارمین اجلاسیهٔ گروه بریکس در دهلی نو برگزار گردید. افزایش مبادلات تجاری با یکدیگر، همکاری ارزی، کاهش وابستگی به اروپا و ایالات متحدهٔ آمریکا و طرح تأسیس بانک توسعهٔ جنوب-جنوب از موضوعات مطرح شده در این اجلاسیه بود.
پانزدهمین اجلاسیه سران بریکس با حضور نمایندگان و رهبران پنج کشور عضو یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی به تاریخ اوت ۲۰۲۳ و در شهر ژوهانسبورگ برگزار شد.
رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی از رهبران ۶۷ کشور از جمله ایران برای حضور در این اجلاس دعوت کرد. در این نشست، سیریل رامافوزا، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی اعلام کرد که از آرژانتین، مصر، اتیوپی، ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای پیوستن به این گروه دعوت شده‌است. عضویت کامل این ۶ کشور از ۱ ژانویه ۲۰۲۴ محقق خواهد شد.
دلیل تغییر نام بریکس
آفریقای جنوبی تلاش‌های فراوانی در سال ۲۰۱۰ به منظور عضویت در گروه بریک از خود نشان داد. وزرای امور خارجهٔ کشورهای عضو در نشستی که در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۰ در نیویورک برگزار گردید، با عضویت آفریقای جنوبی موافقت کردند. عنوان بریک پس از پیوستن آفریقای جنوبی به بریکس تغییر نام یافت. اولین بار جیکوب زوما رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی، در ۱۴ آوریل ۲۰۱۱ در سومین اجلاس سازمان بریکس، به عنوان نمایندهٔ این کشور شرکت کرد.
ساختار مالی بریکس
هم‌اکنون ساختار مالی بریکس دارای دو بخش است: «بانک توسعهٔ جدید» (NDB)، که آن را با عنوان «بانک توسعهٔ بریکس» هم می‌شناسند و «قرارداد اندوختهٔ احتیاطی» (CRA). هر دو بخش در سال ۲۰۱۴ در قالب معاهده امضا شده و از ۲۰۱۵ عملیاتی شدند.
بانک توسعهٔ جدید (NBD)
بانک توسعهٔ جدید، یک بانک توسعهٔ چندملیتی است که توسط کشورهای عضو بریکس مدیریت می‌شود. تمرکز اصلی این بانک در بخش وام، تأمین مالی طرح‌های زیربنایی است و در این بخش سالانه تا سقف ۳۴ میلیارد دلار مجوز کلی تأمین مالی دارد. آفریقای جنوبی نمایندگی آفریقایی این بانک را تحت عنوان «مرکز منطقهٔ آفریقای بانک جدید توسعه» بر عهده دارد. این بانک با سرمایهٔ اولیهٔ ۵۰ میلیارد دلار تأسیس شد که قرار بود در طول زمان تا ۱۰۰ میلیارد دلار افزایش یابد. هر کدام از پنج کشور مؤسس موظف به تأمین ۱۰ میلیارد دلار برای تأسیس بانک بودند. در سال ۲۰۲۰ این بانک ۵۳ طرح به ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار را در دست بررسی داشت. در سپتامبر ۲۰۲۱، اروگوئه، امارات متحده عربی، بنگلادش و مصر به عنوان اعضای جدید بانک توسعه جدید بریکس پذیرفته شدند.
قرارداد اندوختهٔ احتیاطی (CRA)
قرارداد اندوختهٔ احتیاطی (Contingent Reserve Arrangement یا CRA)، چارچوبی است که اعضای بریکس برای حفاظت از خود در برابر فشارهای نقدینگی جهانی اتخاذ کرده‌اند. این حفاظت در کنار سایر کارکردها شامل فشارهای ارزی هم می‌شود که از طرف دیگر بخش‌های اقتصاد جهان بر پول ملی کشورهای عضو وارد می‌گردد. مطالعات نشان داده اقتصادهای نوظهور که دست به آزادسازی سریع اقتصادی زده‌اند دچار نوسانات فزاینده‌ای شده‌اند که در نهایت محیط اقتصاد کلان آن‌ها را نامطمئن ساخته‌است.ناظران، این چارچوب احتیاطی را عموماً رقیب صندوق بین‌المللی پول (IMF) می‌دانند و آن را در کنار بانک توسعهٔ جدید بریکس (NDB) به عنوان نماد افزایش همکاری‌های جنوب با جنوب در نظر می‌گیرند. این چارچوب در سال ۲۰۱۵ توسط کشورهای عضو بریکس تأسیس شد. شالودهٔ حقوقی آن در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۴ تحت عنوان معاهدهٔ تشکیل یک قرارداد اندوختهٔ احتیاطی برای بریکس در شهر فورتالزای برزیل، به امضای کشورهای عضو رسید. جلسات افتتاحیهٔ شورای حکام و کمیتهٔ دایمی این قرارداد در ۴ سپتامبر ۲۰۱۵ در آنکارا (ترکیه) برگزار شد. این جلسات پس از تصویب تمام کشورهای عضو شروع به کار کرد که اعلامیهٔ آن‌ها در هفتمین اجلاس بریکس در ژوئیه ۲۰۱۵ منتشر شده بود.
کشورهای عضو بریکس و رهبران اصلی
برزیل ?? رئیس‌جمهور (لولا دا سیلوا)
روسیه ?? رئیس‌جمهور (ولادیمیر پوتین)
هند ?? نخست‌وزیر هند (نارندرا مودی)
چین ?? رئیس‌جمهور (شی جین پینگ)
آفریقای جنوبی ?? رئیس‌جمهور (سیریل رامافوسا)
هرچند پنج کشور مؤسس گروه بریکس همگی در ردهٔ کشورهای درحال توسعه یا اقتصادهای درحال ظهور هستند، اما عموماً به واسطهٔ اقتصادهایی با رشد پرشتاب و فراگیر و نفوذ تأثیرگذار بر امور جهانی و منطقه‌ای از دیگر کشورها متمایز می‌شوند. بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸٪ قدرت اقتصادی دنیا را در اختیار دارد.
از سال ۲۰۲۲، این گروه به‌دنبالِ گسترش عضویت بوده و چند کشور در حال توسعه برای پیوستن به آن تمایل داشته‌اند. بریکس از سوی تحلیل‌گران هم مورد ستایش و هم مورد انتقاد است.
اعضای جدید گروه بریکس
به واسطه ظرفیت موجود در این گروه و همچنین ترس کشورهای مستقل از تحریم‌های دلاری آمریکا، تعداد زیادی از کشورهای مستقل نیز خواستار عضویت در این گروه می‌باشند که در مجموع شانزده کشور را تشکیل می‌دهند.
شش کشور فهرست زیر در سال ۲۰۲۴ به آن ملحق خواهند شد:
- آرژانتین ??
- اتیوپی ??
- امارات متحده عربی ??
- ایران ??
- عربستان سعودی ??
- مصر ??
نظام پرداخت گروه بریکس
در نشست سال ۲۰۱۵ بریکس در روسیه، وزرای کشورهای بریکس یک رشته رایزنی برای ایجاد نظام پرداختی که بتواند جایگزین سامانهٔ سوئیفت (جامعهٔ جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) شود آغاز کردند. در همان زمان سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه در مصاحبه‌ای گفت: «وزرای دارایی و مدیران بانک‌های مرکزی کشورهای عضو بریکس در حال مذاکره… برای راه‌اندازی نظام‌های پرداخت مستقل و حرکت به سمت تسویه حساب با ارزهای ملی خودشان هستند. سوئیفت یا هر چیز دیگری که باشد، به هر حال یک سیستم پرداخت چندجانبه جهانی که استقلال بیشتری را برای کشورها فراهم کند، تضمینی قطعی برای بریکس خواهد بود.»
همچنین بانک مرکزی روسیه (CBR) رایزنی‌هایی را با کشورهای بریکس برای ایجاد نظام پرداختی که جایگزینی برای نظام سوئیفت باشد را آغاز کرد. مزایای اصلی که مورد توجه هستند، پشتیبان‌گیری و جایگزینی در صورت بروز اختلال در نظام سوئیفت بود. قائم مقام بانک مرکزی روسیه، اولگا اسکوروبوگاتووا، در مصاحبه ای اظهار داشت: «تنها موضوعی که ممکن است برای همه ما در بریکس جالب باشد، بررسی و گفتگو در مورد امکان راه‌اندازی سیستمی است که بتوانند به عنوان یک پشتیبان برای اعضای بریکس عمل کند.»
چین نیز اقدام به توسعهٔ نظام پرداخت جایگزین سوئیفت برای خود کرده‌است. این نظام یک سیستم پرداخت بین بانکی و بین مرزی است که به مؤسسات مالی در سراسر جهان امکان می‌دهد اطلاعات مربوط به تراکنش‌های مالی را به صورت ایمن، استاندارد و قابل اعتماد ارسال و دریافت کنند. هند نیز دارای سیستمی به نام نظام پیام‌رسانی ساختاریافته مالی (SFMS) برای خود است. روسیه دارای سیستم انتقال پیام‌های مالی (SPFS) و برزیل دارای سیستم (Pix) است.