عمر خیام نیشابوری، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان و ستاره شناس بزرگ ایرانی است. وی در دورهٔ سلجوقیان (سدهٔ ۱۱ میلادی) در نیشابور زندگی می‌کرد.
وی از طریق آثارش، مفاهیم و ارزش‌های فلسفی و اخلاقی را به خوانندگان منتقل می‌کند. او در شعر خود به مسائلی از جمله زندگی، مرگ، عشق، خودشناسی و فلسفهٔ وجود پرداخته است.
دلیل علاقه روسها به خیام
اما یکی از کشورهایی که وی در آن به خصوص محبوبیت فراوانی دارد، روسیه است. در این مقاله، تلاش می‌کنیم تا به دلیل‌های این محبوبیت این دانشمند ایرانی را در روسیه پی ببریم.
شاید خیلی از ما ندانیم كه روس ها عاشق خیام هستند. با وجود بزرگانی همچون سعدی، حافظ، مولوی و فردوسی در ادب فارسی، هیچ شاعری در روسیه به اندازه او مشهور نیست. این شاعر پارسی گوی بقدری در بین روسها محبوب است كه در خانه بسیاری از روشنفكران و حتی مردم عادی این كشور می‌توان رباعیات خیام را یافت.
بدون شک، شعر وی با رباعیات زیبا و پرمعنا توانسته است دلهای بسیاری را در روسیه ربوده است. اما آیا این تنها دلیل محبوبیت این شاعر بزرگ ایرانی در روسیه است؟
به طور کلی، محبوبیت خیام در روسیه به دلیل چندین عامل می‌باشد:
- فرهنگ: او با شعرهایش، ارزش‌های فرهنگی روسیه را به خوبی بازتاب داده است. ایده‌ها و مفاهیمی همچون عشق، زندگی، مرگ، زمان و زندگی پس از مرگ که در آثارش مطرح می‌شوند. این مفاهیم با احساسات و ارزش‌های روسیه سازگاری دارند و برای مردم روسیه قابل تأمل هستند.
- ریاضیات: او به عنوان یکی از بزرگترین ریاضیدانان تاریخ، نقش بسیار مهمی در توسعه ریاضیات داشته است. روسیه نیز یکی از کشورهایی است که همواره به ریاضیات و علوم دقیق توجه زیادی داشته و از دانشمندان و ریاضیدانان برجسته‌ای برخوردار است. این تمایل به ریاضیات، موجب شده که او در روسیه مورد استقبال قرار گیرد.
- ادبیات: او با شعرهایش، نه تنها در زمینه ریاضیات، بلکه در زمینه ادبیات نیز عملکردهای برجسته‌ای داشته است. ترجمه‌ها و تفسیرهای مختلف از آثار وی در روسیه منتشر شده‌اند و شاعریت و هنر او مورد تحسین و توجه قرار گرفته است.
- فلسفه: نقش وی در جامعه و فلسفه‌هایی که در آثارش بیان کرده، می‌تواند برای مردم روسیه الگویی برای زندگی و سیاست باشد. ایده‌های او درباره عدالت، برابری و حکومت نیکو، برخی از ارزش‌هایی هستند که مردم روسیه به آن علاقه‌مندند.
چرا پوتین به خیام علاقه زیادی دارد؟
در وصف این حکیم بزرگ ایرانی همین بس كه ولادیمیر پوتین بسیار رباعیات خیام را می خواند. او بارها در برخی مصاحبه ها قطعه هایی از رباعیات را به زبان روسی بازگو کرده است.
پوتین در فیلم مستندی كه از شبكه تلویزیونی روسیه یك پخش شد ترجمه شعری از خیام را به زبان روسی خواند. یكی از این رباعی هایی كه پوتین خواند با این مضمون بود: «نسبت به مردم نرمخو باش، اگر می‌خواهی حكیم تر باشی حكمت خود را برای دیگران دردناك نكن. » وی افزود كه این یكی از اصول زندگی وی می باشد و همواره از آن پیروی می كند.
روزنامه كامسامولسكایا پراودا چاپ مسكو برای یافتن علت علاقه پوتین با استاد دانشگاه دولتی زبانشناسی مسكو خانم دکتر ایدریسووا گفتگو كرد. او گفت: خبرنگاران زمانی از علاقه پوتین به خیام اطلاع یافتند كه از دفترچه یادداشت وی عكس گرفتند و در آن علاوه بر موضوعات حکومتی، قطعات شعر هم بود.
پوتین در یكی از ابیات نوشته بود: «ای فانی از خسران دیروز گریه نكن . كار امروز را با معیار دیروز نسنج. نه گذشته نه آینده را باور مكن، فقط به زمان حال باور داشته باش، همینک خوشبخت باش.»
این روزنامه روسی نوشت: «خبرنگاران پس از پیگیری ها یافتند كه این ابیات، متعلق به رباعیات خیام بوده است كه پوتین ترجمه روسی آن را پیش از آغاز دیدار در دفترچه یادداشت خود نوشته است.»
پوتین مدتی پیش نیز در پاسخ به سوال خبرنگاری كه چگونه از نظر روحی خود را بازسازی می كند.او گفته است كه در این طور مواقع به رباعیات خیام پناه می برد. پوتین پیش از این نیز گفته بود: «همسرم یک کتاب خوب به من هدیه داده – اشعار حکیم عمر خیام.»
روز بزرگداشت خیام در روسیه
روس ها همزمان با جهان در تاریخ خود نیز 28 اردیبهشت را به نام خیام ثبت كرده اند. در وبسایت «دن راسیا» كه روزشمار تاریخی روسیه را هر روز منتشر می كند، در بخش معرفی این شاعر بزرگ ایرانی آمده است: «اشعار خیام از نظر موقعیت عالی متمایز از شعرهای دیگر شاعران پارسی گو است. رباعیات وی در همه نقاط جهان معروف است و به بسیاری از زبانها ترجمه شده. او یكی از شاعرانی است كه از او در روسیه و كشورهای دیگر نقل قول می شود.»
علت شهرت خیام در روسیه
در مورد علت و چرایی شهرت فراوان خیام در روسیه نظرات متفاوتی وجود دارد. بسیاری از کارشناسان درجه عالی اشعارش را علت شهرت او در بین روسها می دانند. عده دیگری اما معتقدند که علاقه پارسی زبانان تاجیكستان به خیام و حضور گسترده آنان در روسیه و اتحاد جماهیر شوروی دلیل آشنایی روس ها با اوست.
قراردادن تندیس حکیم عمر خیام در روسیه
این تندیس برنزی ۴ متری که در تصویر مشاهده می‌کنید در سال ۲۰۱۶ طی مراسمی با حضور مقامات ایرانی و روس در دهکده بناها و در مقابل دانشگاه دولتی آستاراخان روسیه نصب شده است.